کتاب تبیین جامعه شناختی مهریه

کتاب تبیین جامعه شناختی مهریه

مولف: دکتر سید حسین شرف الدین

انتشارات موسسه امام خمینی(ره) قم

نوشتار حاضر، حاصل تلاشی یک ساله در مورد یکی از عناصر نظام حقوقی خانواده در اسلام است که پس از یک رشته مطالعات اکتشافی و درک ضرورت آن، جهت تحلیل و تفسیر گزینش شده است. مهریه به عنوان یکی از حقوق مالی زن در جریان ازدواج، به دلیل جنبه حقوقی غالب، تاکنون کمتر مورد توجه منظرهای غیر حقوقی(به معنای متعارف) قرار گرفته است. نوشتار حاضر در صدد است تا این پدیده را از منظر مردم شناختی و جامعه شناختی (با رویکردی نظری و تحلیلی) که در مقایسه با بررسی های انجام شده کاری نسبتاً جدید و بالطبع در مظان کاستی ها و نقایص است، مورد مطالعه قرار دهد. ارزیابی و اندازه گیری میزان موفقیت آن در اهداف مورد نظر، به بذل توجه و داوری اهل نظر بستگی دارد.
بر خود لازم می دانم تا از تمامی مسؤولان و دست اندرکاران مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سرّه) به ویژه ریاست محترم و معزز آن، حضرت آیت الله استاد مصباح یزدی دامت برکاته که بیش از یک دهه افتخار بهره گیری از امکانات متنوع آموزشی و پژوهشی آن موسسه را داشته ام، صمیمانه تقدیر و تشکر کنم. از ایزد منان متضرعانه ادامه توفیقات ایشان را در استمرار طریق مقدسی که در پیش گرفته اند، آرزومندم.
لازم می بینم از الطاف کریمانه، هدایت های مشفقانه و ارشادات عالمانه حضرات حجج الاسلام، آقایان غلامرضا صدیقی اورعی، حمید پارسانیا و محمود رجبی از فضلا و اندیشمندان حوزه و دانشگاه که در فرایند تالیف این مجموعه، همواره مشمول توجهات و افاضات بی دریغ ایشان بوده و از آراء، نظریات، انتقادات و پیشنهاداتشان در حد وسع خود سود جسته ام، قدر شناسی می کنم. بدان امید که این اثر ناچیز، مقبول درگاه حق و مورد توجه اهل نظر واقع شود. ان شاء الله.
نوشتار موجود، در قالب یک مدخل، شش فصل و تکمله ای تحت عنوان «استنتاجات و پیشنهادات» تنظیم شده که ملخّص مندرجات آن به شرح ذیل است:
۱. بخش مقدماتی، به معرفی موضوع تحقیق، تاریحچه مختصری از مطالعات انجام شده در مورد آن، اهداف کلی تحقیق، سؤالات اصلی و فرعی، اهمیت، روش و محدودیت های تحقیق می پردازد.
۲. فصل اوّل، به کلیاتی از مباحث حقوقی، مبانی و زیر ساخت های نظام حقوق خانواده در اسلام، اشتراکات و تفاوت های حقوقی زن و مرد و دلایل آن اختصاص یافته است.
۳. فصل دوم، به بیان تاریخچه مهر یا عناصر حقوقی مشابه آن تحت عناوین مختلف، به عنوان یک سنت دیرپا در برخی ادیان، آیین های مذهبی و حوزه های تمدنی پیشین می پردازد. شواهد ارائه شده در این بخش، نشان می دهد که مهر بر خلاف ادعای برخی محققان، از اختصاصات نظام حقوقی اسلام نیست؛ اگر چه میان الگوی مورد نظام اسلام با مشابهات آن در سایر آیین ها، تفاوت های آشکاری وجود دارد.
۴. فصل سوم به تعریف، جایگاه و اهمیت مهر در آیات و روایات، انواع، شرایط وجوب، راه بردهای حمایتی اسلام از مهر، جایگاه مهر، جایگاه مهر و سایر حقوق مالی زن در نظام حقوقی اسلام، ویژگی های مهر در الگوی اسلامی آن و شیربها اختصاص دارد.
۵. فصل چهارم به بیان فلسفی وجوب مهر از دیدگاه روایات و برخی متفکران مسلمان اختصاص یافته است. هدف این بخش، صرفاً آشنایی خواننده با نظریات ارائه شده در این خصوص است و به دلیل اختصار، به نقل این آراء بدون هیچ گونه شرح و تفسیری اکتفا شده است. در مدخل این فصل، بحثی تحت عنوان «ازدواج و اهداف مطلوب آن از دیدگاه اسلام» که در فهم برخی دیدگاه ها و تحلیل های ارائه شده در فصل مذکور، مدخلیت دارد، مطرح شده و برخی از دیدگاه ها با توجه به میزان مقبولیت و تناسب آن با ادله دینی، برای پردازش تفصیلی در فصل بعد گزینش شده اند.
۶. فصل پنجم به طرح دیدگاه های تحلیلی در تبیین آثار و کارکردهای فردی و اجتماعی مهر اختصاص یافته است. در این فصل که طولانی ترین فصل نوشتار است، همه دیدگاه هایی که مستقیم یا غیر مستقیم در این خصوص مطرح شده یا امکان طرح آن وجود دارد، در چارچوب تحلیلی خاصی ارائه شده و هر نظریه، با توجه به میزان نزدیکی و دوری آن با الگوی مورد نظر اسلام(به زعم نگارنده) تا حدّی نقادی شده است. تذکر این نکته لازم است که بازسازی، کشف مبانی و مفروضات، تصریح جنبه های تلویحی، تغییر چارچوب آن از توصیفی به تحلیلی، ذکر عناصر تکمیلی و شرح و تفسیر متناسب نظریات مطرح شده، عمدتاً به وسیله مؤلف این نوشتار صورت پذیرفته است. در این فصل، افزون بر خلاصه فصل، در پایان هر نظریه نیز گزیده ای تحت عنوان «مرور نظریه» با هدف ترسیم شمای کلی آن، نگارش یافته است. مطالعه این بخش که به صورت گزاره نویسیِ پیوسته تنظیم شده، می تواند تا حد زیادی، مفاد هر نظریه را اجمالاً به تصویر کشد.
۷. فصل ششم به بررسی علل افزونی مهر در عصر حاضر و اشتهای رو به تزاید عرف موجود به مطالبه مهر زیاد با توسل به انگیزه ها و توجیهات خاص می پردازد. در این فصل نیز نظریات ارائه شده یا محتمل، در یک چارچوب تحلیلی از سوی مؤلف بازسازی، شرح و تفسیر و در مواردی نقادی شده و در پایان فصل نیز نظریه مختار به همراه دلایل آن ارائه شده است. نگارنده در نگارش این فصل نیز شیوه های مشابه فصل قبل را به کار گرفته است.
۸. بخش پایانی نوشتار به نتیجه گیری کلی، بیان نظریه مختار مؤلف و مؤیدات آن، نظریات مربوط به کیفیت و نحوه پرداخت مهر و پیشنهاداتی در این خصوص، اختصاص یافته است.